Communiceren door systematische vragen te stellen

Vragen stellen hoort bij elke vorm van communicatie. Wanneer er heel ernstige moeilijkheden zijn om te communiceren, kun je door het stellen van gerichte vragen toch tot een vorm van gesprek komen en achterhalen wat iemand precies wil meedelen of vragen. Met een beperkt aantal beschikbare antwoorden kan er een tweewegs communicatie ontstaan.

Het is belangrijk om de vragen op de juiste manier te stellen. Vermijd een ongeordende opeenvolging van vragen; dat veroorzaakt enkel frustratie, werkt vertragend en zorgt zelden voor een duidelijke boodschap. Bouw de communicatie dus systematisch op, met deze tips en hulpmiddelen.

Aandachtspunten
Signaal voor ja, nee of ‘iets anders’
- Aandachtspunten
Systematische vragenlijst
- Aandachtspunten
Downloads

Aandachtspunten

De vraagstelling moet altijd uitgaan van enkelvoudige, gesloten vragen, waarop de gebruiker uitsluitend met JA of NEEN (of “iets anders”) kan antwoorden.
- Is er te veel lawaai? Nee
- Is er te veel licht? Ja
- Moet ik het licht uitdoen? Ja
- Zorg dat de gebruiker ondubbelzinnig kan antwoorden. Vraag dus niet: "Is het niet te warm?"
Geef voldoende tijd om te antwoorden. Als je als communicatiepartner de vraag wil herhalen, gebruik dan exact dezelfde woorden. Een vraag die gesteld wordt op een andere manier, vraagt opnieuw bedenktijd.
Wees je ervan bewust dat de boodschap van de gebruiker door de communicatiepartner is geïnterpreteerd. Het is dus niet zeker of dit exact de boodschap is die de gebruiker wil overbrengen. Wees kritisch voor je eigen interpretatie als communicatiepartner (NIVEA: Niet Invullen Voor Een Ander).
Je kunt als communicatiepartner je vragen ondersteunen met afbeeldingen of geschreven woorden.

Signaal voor ja, nee of ‘iets anders’

Het is van groot belang om samen een duidelijk en eenduidig signaal af te spreken voor ‘Ja’, ‘Nee’ en ‘iets anders’. Het afgesproken signaal moet je als gebruiker zo gemakkelijk mogelijk kunnen uitvoeren, met zo weinig mogelijk inspanning. De mogelijkheden van signalen zijn zeer uitgebreid. Soms is het even zoeken naar een goed en bruikbaar signaal. Om goede, bruikbare signalen te vinden, kun je gebruik maken van een notitieboek voor communicatieve signalen (Zie: Notitieboek voor communicatieve signalen).
Enkele voorbeelden van signalen:

Duim omhoog/omlaag, hand een beetje draaien, vinger optillen
Ja: ogen kort sluiten, nee: twee keer knipperen met de ogen
Knijpen in de hand

Je kunt de woorden ‘ja’ en ‘nee’ aan het voeteneinde van het bed of op de muur bevestigen, zodat je naar één van de twee kunt kijken of wijzen. Maak deze kaarten duidelijker door ze groen en rood te maken en/of ze van een vinkje en kruisje te voorzien. Bij downloads (zie verder: Downloads) vind je enkele voorbeelden van kaarten met ‘ja’ en ‘nee’.

Aandachtspunten

Zorg ervoor dat het voor alle communicatiepartners duidelijk is hoe je ‘ja’ en ‘nee’ aangeeft, gebruik hiervoor een communicatiepaspoort: (zie: Communicatiepaspoort)
Wanneer slechts één signaal mogelijk is, is er geen ‘nee-signaal’ mogelijk. In dat geval interpreteert de communicatiepartner de afwezigheid van het ‘ja-signaal’ als ‘nee’.
Ja-nee biedt weinig ruimte voor nuance. Indien mogelijk, kun je best ook een genuanceerde optie voorzien, bijvoorbeeld: “Ik bedoel iets anders/misschien”.
Spreek indien mogelijk vooraf signalen af (bv. bij een operatie).
Combineer eventueel vragen met woordkaartjes/afbeeldingkaartjes. Plastificeer deze kaartjes om ze te beschermen tegen slijtage.

Systematische vragenlijst

Een systematische vragenlijst is zodanig opgebouwd dat ze je toelaat om het onderwerp van het gesprek gestructureerd te achterhalen. Dit is sneller en efficiënter dan willekeurig vragen stellen.
Bij regelmatig en eenduidig gebruik worden de onderwerpen herkenbaar en voorspelbaar. Beide communicatiepartners weten dan precies wanneer welke onderwerpen aan bod komen. Hierdoor gaat dit stilaan vlotter verlopen. Ook bij moeilijkheden met taalbegrip kan deze voorspelbaarheid helpen. Een systematische vragenlijst kan opgebouwd zijn per onderwerp (mensen, plaatsen, tijd, …) of veeleer pragmatisch (ik heb een vraag, er is iets mis, ik vind, ik wil iets vertellen, …)

Wanneer het mondeling overlopen van de lijst onvoldoende is, dan kun je verduidelijken met afbeeldingen of tekst.

Hier (zie verder: Downloads) kun je systematische vragenlijsten downloaden.

Aandachtspunten

Stem de inhoud van de vragenlijst af op de noden en de voorkeur van de gebruiker. Doe dit zo veel mogelijk in overleg met de gebruiker en/of de naasten.
Een systematische vragenlijst kun je stap voor stap opbouwen. Je kunt met een zeer korte lijst starten en ze stelselmatig uitbreiden met extra onderwerpen. Houd daarom altijd ruimte open op de lijst, zodat je weerkerende vragen of onderwerpen kan aanvullen. Kijk er anderzijds ook voor uit dat je de lijst niet overlaadt.
Voorzie altijd “iets anders” als een van de opties. De vragenlijst kan nooit alle mogelijke boodschappen bevatten, via “iets anders” kan de gebruiker dit duidelijk maken. Op deze manier kom je als communicatiepartner ook te weten met welke onderwerpen de lijst moet worden aangevuld. Eventueel houd je de extra onderwerpen bij in een notitieboekje.
Alle communicatiepartners moeten worden gestimuleerd om de systematische vragenlijst zo vaak mogelijk te gebruiken. Intensieve herhaling maakt het voor de gebruiker gemakkelijker om te begrijpen en te voorspellen hoe de structuur van de vragenlijst is opgebouwd.
De vragenlijst moet altijd en voor elke communicatiepartner gemakkelijk ter beschikking zijn.
Geef de lijst dus ook mee bij operaties, onderzoeken, uitstappen, … eventueel samen met het communicatiepaspoort. Voorzie wel steeds meerdere exemplaren, zodat een verloren kopie geen te groot probleem is.
Let als communicatiepartner op met intuïtief vragen te stellen, omdat je denkt te weten wat er is. Doe dit enkel wanneer je echt zeker bent. Het intuïtief en chaotisch stellen van vragen kan onduidelijkheid en frustratie veroorzaken bij beide partijen. Schakel snel genoeg over op de lijst.
Soms kan je hiermee sneller communiceren dan met het telkens opnieuw spellen van elk woord. Dan gebruik je de vragenlijst dus naast een ander communicatiesysteem. Een van de onderwerpen is dan steeds “Ik wil mijn ander communicatiesysteem gebruiken.”
Dit is een trage en omslachtige manier om te communiceren. Blijf dus zoeken naar een communicatiesysteem dat meer uitgebreide communicatie mogelijk maakt.